اکوتوریسم چه تفاوتی با دیگر انواع گردشگردی دارد؟

 علی رغم همه بحث‌های که در تعریف بوم گردی وجود دارد، هیچ شکی نیست که علاقه و توجه به بوم گردی یا همان اکوتوریسم در دنیا افزایش یافته است. این یک علاقه زودگذر نیست، آمارها و تحقیقات نشان می‌‌دهد تمایل به بوم گردی در حال افزایش است. بوم گردی یا اکوتوریسم چیست و چه تفاوتی با گردشگری سبز، گردشگری مسئولانه و طبیعتگردی دارد؟ در این مقاله به این سوالات پاسخ داده می‌شود.

اکوتوریسم چیست؟

اکوتوریسم یک مفهوم جدید در گردشگری است که بیشتر وقت‌ها به درستی درک نمی‌شود یا برداشت‌های غلطی از آن می‌‌شود. امکان دارد همین برداشت‌های اشتباه از بوم گردی موجب شود افراد یا شرکت‌هایی با استفاده از این نام شروع به جذب گردشگر کنند اما در عمل اتفاقی که می‌افتد مشابه طبیعت‌گردی معمول شود که به طبیعت و اکوسیستم طبیعی آسیب وارد می‌کنند.

لغت اکوسیستم که معادل آن بوم گردی می‌شود، اولین بار در سال‌های ۱۹۸۰ به کار رفت. اولین تعریف خلاصه و مفید بوم گردی در سال ۱۹۹۰ توسط انجمن اکوتوریسم به این صورت منتشر شد:

سفر مسئولانه به مناطق طبیعی با هدف حفظ محیط زیست و بهبود زندگی مردم محلی

با گذشت زمان و گسترش بیشتر بوم گردی، نیاز به یک تعریف دقیق‌تر . کامل‌تر احساس شد. در سال ۱۹۹۹، مارتا هانی (Martha Honey) تعریف دقیق‌تری از اکوتوریسم ارائه داد:

اکوتوریسم یا بوم گردی سفر به مناطقی با محیط زیست شکننده و به طور معمول محافظت شده است که در آن تاثیرگذاری کم بر محیط در اولویت ‌باشد. با این سبک از سفر می‌توان به گردشگران آموزش داد، برای حفاظت از بوم تامین سرمایه کرد، به اقتصاد و سیاست‌گذاری محلی قدرت بخشید و در نهایت احترام به تفاوت‌های فرهنگی و حقوق بشر را ترویج داد.

هنوز هم در تعریف اکوتوریسم اختلاف نظرهای زیادی وجود دارد اما امروزه در چگونگی اجرا و بهره بردن از این سبک گردشگری نقطه نظرات مشترک زیادی به وجود آمده است. در ادامه به چند مورد اشاره می‌شود.

بوم گردی باید شامل این فاکتورها باشد:

• تاثیرگذاری کم روی منابع طبیعی و محیط زیست
• افراد و نهادهای مرتبط در تمام مراحل دخیل باشند. این افراد و نهادها می‌تواند شامل مردم بومی، اجرا کنندگان تور، سازمان‌های دولتی، آژانس‌های مسافرتی و … باشند.
• احترام به فرهنگ و سنت‌های بومی
• ایجاد درآمد مناسب و پایدار برای جوامع محلی و دیگر کسب و کارهای دخیل در گردشگری
• تامین سرمایه برای محافظت و بهبود بوم
• آموزش همه افراد و کسب و کارهای تاثیر گذار و دخیل برای آگاهی از نقشی که در حفظ محیط زیست دارند.

 انقلاب اکوتوریسم

بوم‌گردی در گذشته هم وجود داشت اما در ۲۰ سال اخیر به یک مفهوم مستقل تبدیل شده است. در واقع بوم گردی یک معامله برد-برد را فراهم کرده است تا هم جوامع محلی و هم گردشگران از آن منتفع شوند.

تبیین این مفهوم باعث شد نقش آفرینان تاثیرگذار و منتفع دور هم جمع شوند و مسیرهایی را برای توریست‌هایی که خواستار این نوع سفر هستند ایجاد کنند.

صنعت گردشگری و بوم گردی

تقاضای بالا برای گردشگری طبیعت باعث شد حافظان محیط زیست این تمایل به سفر را با راهکارهای حفاظت از محیط زیست ترکیب کنند. در واقع گردشگران نیروی محرکه انقلاب بوم‌گردی هستند و کسب و کارها این نیرو را به سمت حفاظت از محیط زیست هدایت می‌کنند.

طبق آمار منتشر شده در سال ۲۰۰۱ از سوی سازمان جهانی گردشگری (World Tourism Organization) نرخ رشد اقتصاد گردشگری به طور متوسط ۷/۴ درصد افزایش داشت که بالاترین نرخ رشد در یک دهه قبل از آن بود و نسبت به سال قبل از آن (۱۹۹۹) رشد دو برابری داشته است.

نزدیک به ۷۰۰ میلیون نفر در سال ۲۰۰۰ حداقل یک بار به یک کشور خارجی سفر و حدود ۴۷۶ میلیارد دلار خرج کردند. طبق آمار منتشر شده در سال ۲۰۱۰، از هر ۱۱ شغل دنیا یک شغل به نوعی مرتبط با صنعت گردشگری است. یعنی حدود ۲۵۰ میلیون شغل.

مناطق شرق آسیا و اقیانوسیه با نرخ رشد ۱۴/۵ درصد در جذب توریست بیشترین رشد را در سال‌های اخیر داشته‌اند.

آمار دقیقی از بوم گردی در دسترس نیست چون سازمان یا نهادی نیست که داده‌های مربوطه را جمع آوری کند اما شاخص‌هایی وجود دارد که نشان می‌دهد بوم گردی به عنوان زیرشاخه‌ای از سفر رشد قابل توجهی نسبت به رشد کل گردشگری دارد.

یک آمار منتشر شده (Ceballos-Lascuráin) نشان می‌دهد که سهم بوم‌گردی از گردشگری حدود ۷ درصد است. آمار گردشگری کشورهای مختلف هم به طور مشابه افزایش تمایل به اکوتوریسم را نشان می‌دهند.

چرا مردم به بوم‌گردی علاقه‌مند شدند؟

مردم وقتی به فروشگاه‌ها مراجعه می‌کنند تمایل بیشتری برای خرید محصولات ارگانیک دارند و در سال‌های اخیر تمایل به مشارکت در کارهایی مثل بازیافت زباله از مبدا هم افزایش یافته است. همین موارد نشان می‌دهد مردم نسبت به محیط زیست خود احساس مسئولیت می‌کنند و نسبت به خطرات آگاهی دارند. مردم علاقه دارند درباره زندگی مردم سایر مناطق اطلاعات کسب کنند و حتی تجربه واقعی از چالش‌های زندگی آنها داشته باشند.

آنهایی که سفر را به صورت جدی در برنامه زندگی خود دارند علاقه کمتری برای سفر به جاذبه‌های گردشگری مشهور و شلوغ دنیا نشان می‌دهند. در مقابل، خواستار سفر به مناطق کمتر شناخته شده، رفتن به قلب جنگل‌های استوایی و ارتباط نزدیک با مردم هستند.

مردم حاضرند برای شرکت در دوره‌های آموزشی مرتبط با حفاظت از منابع طبیعی هزینه پرداخت کنند و حتی به صورت داوطلبانه در فعالیت‌های مرتبط مشارکت داشته باشند.

نسل‌های جدید به دنبال سبک‌های جدید سفر هستند و کمپانی‌های گردشگری هم این نیاز جدید را درک کرده‌اند. شرکت‌ها و آژانس‌های گردشگری به جای پیشنهاد مقصد‌هایی مثل ساحل دریاها و … گردش در میان حیات وحش، نقاط دور افتاده، تجربه‌های جدید و فرصت‌های تعامل با مردم محلی را فراهم می‌کنند.

مفاهیم مرتبط با بوم گردی

با توجه به تنوع بالا و جمعیت زیاد در دنیا، اکوتوریسم هم دارای نفاهیم زیر مجموعه یا مرتبطی است که گاهی اوقات تمایز بین آن‌ها دشوار می‌شود. در ادامه به چند مورد که به مفاهیم بسیار نزدیکی با بوم گردی هستند اشاره می‌کنیم.

گردشگری طبیعت (Nature tourism)

گردشگری طبیعت به زبان ساده یعنی بازدید از مناطق طبیعی. گردشگری طبیعت بسیار مرتبط با بوم گردی است اما امکان دارد شامل مشارکت در حفظ منابع طبیعی و گردش مسئولانه نباشد. اگر اصول اکوتوریسم در گردشگری طبیعت اعمال شود، تاثیرگذاری گردشگران در محیط هم تغییر می‌کند و حتی می‌توان آن را به نوعی زیر مجموعه اکوتوریسم دسته‌بندی کرد.

گردشگری مسئولانه در طبیعت

این نوع از گردشگری هم به شدت با اکوتوریسم مرتبط است اما تمام اصول و فاکتورهای بوم گردی را شامل نمی‌شود. برای مثال، یک تله‌کابین که از بالای جنگل‌های انبوه عبور می‌کند شاید برای تامین هزینه‌های حفاظت از محیط زیست مفید باشد و به گردشگران هم آموزش‌های لازم را بدهند  اما در هر صورت فاصله زیادی بین بازدیدکننده‌ها و محیط زیست ایجاد می‌کند و به همین دلیل شامل تعریف اکوتوریسم نمی‌شود.

یا در مثال دیگری می‌توان به احداث اقامتگاه‌های بزرگی اشاره کرد که با عنوان «اکو» تبلیغ می‌شوند اما در روند ساخت و سازشان به تاثیرات زیست محیطی توجه نمی‌شود.

مرز بین طبیعتگردی مسئولانه و بوم گردی بسیار باریک اما بسیار مهم است. یک پروژه بوم گردی باید شامل تمام اصول ذکر شده باشد تا بتوان نام بوم گردی را به آن داد. هر پروژه‌ای که یکی از اصول اساسی را نداشته باشد یا به درستی موجب انتفاع جوامع محلی و حفظ منابع طبیعی نشود نمی‌توان به آن بوم‌گردی گفت.

گردشگری علمی و تحقیقاتی

این نوع گردشگری ابعاد محدودی دارد اما از نظر تعریف و جزئیات بسیار شبیه اکوتوریسم است. اکثر این نوع گردش‌ها را دانشجویان و علاقه‌مندان به محیط زیست انجام می‌دهند و با توجه به آگاهی این افراد نسبت به حفاظت از محیط زیست، همه اصول اکوتوریسم رعایت می‌شود.

گردشگری میراث فرهنگی و قومی

در این نوع گردشگری تمرکز بر سنت‌های محلی و مردم به عنوان جاذبه اصلی است. بازدید از موزه‌ها و آشنایی با میراث فرهنگی از طریق ارائه‌ افراد با تجربه و متخصص یا جشن موسیقی و رقص در هتل‌‌ها، سالن‌های همایش یا درون همین جوامع جزو این نوع گردشگری است. در نوع دیگری از همین دسته‌بندی، گردشگران ترجیح می‌دهند به صورت مستقیم وارد جوامع محلی شوند.

گردشگری سبز یا مسئولانه و تفاوت آن با اکوتوریسم چیست ؟

اصطلاح سبز در همه صنایع به معنی سازگاری با محیط زیست و استفاده از منابع طبیعی است. گردشگری سبز همه به همین اصل اشاره دارد. برای مثال،  هواپیماهایی ساخته می‌شوند که مصرف انرژی آنها بهینه شده باشد یا کشتی‌های کروز تفریحی که پسماند و پساب‌های تولیدی را بازیافت می‌کنند.

سبزسازی صنعت گردشگری هم دچار مشکلات فراوانی است. برای مثال هتلی در یک منطقه کم آب ساخته می‌شود و در شعار آن گفته می‌شود که یک هتل سبز است و به مسافران اعلام می‌شود دفعات شستشوی ملافه و حوله‌ها به یک روز درمیان کاهش داده می‌شود تا آب کمتری مصرف شود. شاید کل صرفه جویی در آب از این روش ۱۵ درصد باشد اما اگر این هتل در این منطقه ساخته نمی‌شد ضرر بسیار کمتری داشت.

نتیجه‌گیری

شاید بهتر باشد اینطور بیان کنیم اکوتوریسم (با هدف حفظ منابع طبیعی از طریق توریسم) و گردشگری مسئولانه (با هدف سازگاری بیشتر صنعت گردشگری با محیط زیست) هردو ماموریت با ارزش اما متمایزی دارند.