بررسی جایگاه اکوتوریسم در گردشگری

 

واژه «اکوتوریسم» در اواخر دهه ۸۰ قرن بیستم و در نتیجه افزایش و ارتقای آگاهی جهانی و واکنش نسبت به اقدامات اکولوژیکی جهان پدید آمد. در آن زمان، استفاده از طبیعت در ایام تعطیلات و تلاش در جهت به حداقل رساندن تأثیرات منفی و نامطلوب حاصل از گردشگری بر محیط، سبب پیدایش تقاضای تعطیلات اکوتوریسم گشت. به علاوه، عدم توجه و علاقه مصرف کنندگان نسبت به گردشگری انبوه و گرایش آنها به سمت تجارب فردی، سبب ارتقای تقاضاها گردید.

اکوتوریسم، بخش بسیار خاص و ویژه ای از گردشگری جایگزین است بعضی از تحلیل گران آن را معادل و مترادف گردشگری طبیعت گردی می دانند؛ برخی دیگر از تحلیل گران گردشگری جایگزین، اکوتوریسم را بخشی جدا و منفک از گردشگری طبیعت گردی تصور می نمایند.

گردشگری طبیعت گردی در حال رشد دایم است؛ اما اکوتوریسم، سبب ارتقای رشد اقتصادی پایدار می گردد. اگر چه اغلب اوقات اکوتوریسم، به اشتباه گردشگری طبیعت گردی نامیده می شود، اما اکثراً ویژگی و ماهیت فرهنگی دارد.

اکثر علاقه مندان به اکوتوریسم به وجوه فرهنگی گردشگری نیز تمایل دارند. از دیدگاه اکوسیستمی، تشخیص و تمایز این دو از یکدیگر دشوار است.

گردشگری قومی، فرصتی را برای ارتباط نزدیک و آموزش گردشگران فرهنگی فراهم می نماید؛ با این حال در هر دو نوع گردشگری (قومی و فرهنگی) مزایا، معایب و خسارات حاصل از حضور گردشگران به عملکرد و درک متصدیان تور بستگی داد.

بسیاری به اشتباه و بر اساس اکوتوریسم این نوع از گردشگری را طرافدار و علاقه مند به محیط زیست می دانند؛ اما بر اساس فقدان استانداردهای تعیین شده در صنعت گردشگری، اکوتوریسم، پدیده ای بسیار متفاوت است. برخی از متصدیان، کاملاً اصول گردشگری جایگزین را مد نظر قرار می دهند؛ در حالی که برخی دیگر تنها بر فرصت های بازاریابی موجود در این زمینه تأکید می کنند.

در تعاریف اکوتوریسم، اختلافات بسیاری از دیدگاه طرفدارن سفر و طرفداران محیط زیست وجود دارد. از دیدگاه طرفداران سفر، اکوتوریسم، فرصتی برای رشد و متنوع سازی در بازار گردشگری متغیر و رقابتی است. شرکت های گردشگری، اکوتوریسم را ترکیبی از تفریح و مصرف سبز (محافظ محیط زیست) تلقی نموده و به ارائه تصاویری از فعالیت های جالب و مخصوص فضاهای سرگشوده پرداخته و امکان فعالیت های بی نظیر مثبتی بر طبیعت را فراهم می آورند؛ بدین ترتیب این شرکت ها، مصرف کنندگان علاقه مند به اکوتوریسم، سبک زندگی و فرهنگ های در معرض خطر، را مورد هدف خود قرار می دهند؛ این گردشگران با هدف بررسی، مشاهده و لذت بردن از مناظر و گونه های گیاهی و حیوانی و نیز مظاهر فرهنگی جدید و قدیمی این مناظر به سفر در مناطق نسبتاً کم ازدحام یا عدم آلودگی اقدام می نمایند؛ این امر سبب شده که بسیاری از محققان، اکوتوریسم را شکل تجملی گردشگری انبوه بنامند.

در انتهای دیگر این طیف، سازمان های غیر دولتی طرفدار حفاظت محیط زیست و شرکت های گردشگری که اکوتوریسم را ابزاری برای محافظت از محیط زیست می دانند، قرار گرفته اند. این گروه، علی رغم حس بشر دوستی، توجه و علاقه بسیاری به افزایش و جلب منافع اقتصادی دارند. آنچه این متصدیان را از رقبای خود در بخش گردشگری رایج متمایز می کند، تعهدات آن ها در این زمینه و انجام اقدامات متعدد به وسیله سود جلب شده است؛ چرا که برخی از این گروه ها، درصدی از منافع جلب شده را به توسعه پایدار جامعه میزبان صرف می نمایند. در اکوتوریسم، تصمیم گیری در مورد تمامی موارد، اعم از مقصد، گردشگران و انجام اقدامات ضروری به محض ورود بر عهده متصدیان تور است.

تا اواسط دهه ۹۰ قرن بیستم، به سبب بازاریابی گسترده شماری از متصدیان گردشگری و نتایج برخی بررسی ها در حوزه عناصر اکوتوریسم و ویژگی های اکوتوریست ها، این شاخه از گردشگری وارد مرحله تکامل شد؛ بدین ترتیب، آگاهی اکوتوریست ها از این نوع سفرها نیز افزایش یافت و در مورد انتخاب مقاصد گردشگری که مقاصد اکوتوریسم نامیده می شدند، دقت بیشتری به خرج دادند. تحقیقات در این زمینه با تعریف اکوتوریسم آغاز شده و به دنبال آن، زمینه عملکردهای اکوتوریستی و عناصر رایج در تعریف اکوتوریسم و ویژگی های مشتریان ارائه گشته است.

ساختار تعریفی اکوتوریسم مبتنی بر دو رویکرد است:

• رویکرد مبتنی بر فعالیت در اکوتوریسم
• تلقی نمودن اکوتوریسم به عنوان صنعت

 رویکرد اول، تعاریف ارائه شده در زمینه نقش اکوتوریست ها یا گردشگران و تعاریف ارزش های اکوتوریسم مبتنی بر حداقل تأثیرات حاصل بر جوامع و نیز عناصر فرهنگ محلی یا وظایف اکوتوریست ها، تأکید می نماید. رویکرد دوم، شامل ویژگی های مرتبط با عرضه اکوتوریسم مبتنی بر حداقل تأثیرات حاصل بر جوامع و نیز عناصر فرهنگ محلی یا وظایف اکوتوریست ها، تأکید می نماید. رویکرد دوم، شامل ویژگی های مرتبط با عرضه اکوتوریسم به عنوان ابزاری برای توسعه و حفاظت بر اساس روابط متقابل میان گردشگران و جامعه میزبان و صنعت گردشگری است.

گاه اکوتوریسم بر اساس سه معیار مشخصات مقصد، انگیزه های مشارکت کنندگان و ویژگی های سازمانی سفرهای اکوتوریسم تعریف می گردد.

در ابتدا اکوتوریسم بدین صورت تعریف شده بود: «سفر به مناطق نسبتاً بکر و تمیز با هدف بررسی، مشاهده و لذت بردن از مناظر و گونه های گیاهی، جانوری و نیز فرهنگ های محلی گذشته یا کنونی این مناطق»؛

فعالیت های اکوتوریستی تنها می تواند در مناطق حفاظت شده، صورت گیرد؛ اما در آن به وظایف صنعت اکوتوریسم در جهت حفاظت محیط زیست و تأثیرات اقتصادی حاصل از آن، از میان رفتن منابع، رضایت گردشگران و تأثیرات مثبت آن بر حیات وحش اشاره نشده است.

با توجه به تمایز بین مفاهیم اکوتوریسم و گردشگری طبیعت می توان اینگونه اذعان داشت: اکوتوریسم مفهومی جامع و مبتنی بر رویکرد برنامه ریزی شده توسط مقامات مقصد است؛ در حالی که گردشگری طبیعت، مبتنی بر مشتریان بوده و تهدیدات اکولوژیکی به همراه دارد؛ اکوتوریسم، مقاصد را به ارائه برنامه ای بر اساس رویکرد توسعه و حفاظت چند جانبه ملزم می نماید تا این مقاصد به مقاصد اکوتوریسم تبدیل گردند.

تحقق مزایای اکوتوریسم، مستلزم تدوین استراتژی های کارآمد برنامه ریزی است که بر اساس آن اقدامات حفاظتی، انجام شده و به مدیریت پایدار این منابع منجر گردد؛ مزایای اکوتوریسم، به طور کلی به گستره و ابعاد گردشگری، مساحت کشور و بخش های مرتبط اقتصادی بستگی دارد؛ به علاوه، در صورتی که گردشگران بنا به دلایل و وجوه طبیعی مقصد، سفر خود را طولانی تر نمایند مزایای اکوتوریسم افزایش خواهد یافت»؛ اکوتوریست ها، بیش از سایر گردشگران، پذیرای شرایط متفاوت از میهن خود هستند و شرایط متفاوت ممکن است شرایط محلی، سنت ها، غذاها و فعالیت های گوناگون (از گردش و پیاده روی تا اکتشافات و بررسی جاذبه های طبیعی مقصد) را در بر گیرد.