اکوتوریسم و اهمیت آن در توسعه پایدار

 در چهار دهه گذشته صنعت گردشگري يكي از عوامل اصلي توسعه اقتصادي و اجتماعي بسياري از كشورها بوده است. به اين لحاظ كشورها تلاش مي كنند سهم بيشتري از جمعيت توريست را به خود اختصاص دهند.

 سازمان جهاني گردشگری رشد ساليانه صنعت جهانگردي را تا سال2010 بين 4/3 تا 7/6 درصد پيش بيني كرده است كه اكوتوريسم با رشد ساليانه30 تا 40 درصد بالاترين رشد در بخشهای مختلف گردشگري را خواهد داشت و در پايان سال 2010 پنجاه درصد گردشگران را گروههای متعلق به بخش طبيعت گردي تشکیل خواهد داد.

 ايران علي رغم اينكه از لحاظ ميراث تاريخي و فرهنگي جزء 10 كشور برتر جهان و از لحاظ تنوع زيستي بين 5 كشور جهان قرار دارد،  از نظر جذب تعداد توريست رتبه قابل قبولی ندارد که می بایست در جهت بهبود آن گامهای موثری را چه در حال و چه در آینده بردارد.

با همه توجهات صورت گرفته شده طی سالیان اخیر هنوز راهی طولانی و دشوار براي رسيدن به موقعيت مناسب كشورمان از لحاظ دستيابي به تعداد دو ميليون گردشگر در پايان برنامه پنج ساله چهارم و رقم 5/1 درصد تعداد گردشگران جهانی در سال 1404 ( بیست میلیون نفر) در پیش رو داریم که رسیدن به این هدف نیاز جدی به اراده ملی و همکاری همه اقشار مردم را می طلبد.

بنابراین می توان گفت که اكوتوريسم در ايران هنوز در آغاز راه است.  سازمان های دولتی وخصوصي باید با برداشتی عمیق از فعاليت‌هاي اكوتوريستي آثار اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي ناشي از توسعه اكوتوريسم را در کشور مدیریت کنند.

با توجه به نامشخص بودن تعريف فعاليتهاي اکوتوریستی در كشور و فقدان يك ديدگاه جامع و كامل درباره استراتژي توسعه جهانگردي به ‌معناي عام، سازمان‌هايي مانند ميراث فرهنگي، گردشگري و صنایع دستی، سازمان حفاظت محيط زيست و ساير سازمان‌هاي دست‌اندركار باید با تدابیر لازم تعریف مشخصی از اکوتوریست را ارائه و به اجرا در آورند.

فعاليت‌هاي اكوتوريستي در كشور صرفا محدود به اجراي تورهاي ويژه‌اي تحت ‌عنوان تورهاي ماجراجويانه، دامنه‌نوردي، شكار و تورهاي كوير یا مشابه آنها مي‌باشد كه توسط تعداد محدودي از شركت‌هاي سازمان‌دهنده تور در داخل كشور انجام مي‌شود.

برخي ديگراز تورها به‌نوعي داراي ماهيت اكوتوريستي هستند ولی در رديف فعاليت‌هاي ورزشي نيز محسوب مي‌شوند و به وسيله فدراسيون‌هاي كوهنوردي و يا انجمن‌هاي غيردولتي فعال در شهرستان‌ها، سازماندهي مي گردند. به استثناي ورود تعداد محدودي از گردشگران بين‌المللي كه با تقويم زماني معين و با هدف طبیعت گردی وارد كشور مي‌شوند، ايرانيان گرايش چنداني به انجام فعاليت‌هاي اكوتوريستي ندارند (نمازی، 1383).

افزایش وفعال‌ شدن عرصه‌هاي بين‌المللي جذب اكوتوريست‌ و  اطلاع‌رساني مناسب درباره فرصت‌هاي موجود جهت پاسخگويي به تقاضاهاي جهاني از می تواند به توفيق ايران در جذب گردشگر خارجی کمک کند.

ذخاير كشور كه متعلق به نسل‌هاي آينده نيز هست، اكنون صرفا به مصرف نيازهاي يوميه مي‌رسد لذا باید به منظور جبران فرصت‌هاي ازدست ‌رفتة ناشي از عدم سرمايه‌گذاري در عرصه‌هايي مانند صنعت گردشگری و ساير بخش‌هاي اقتصادي  كه مي‌تواند سرمنشاء بسياري از تحولات اقتصادي، اجتماعي و فرهنگي در كشور باشد، تلاشی مضاعف نمود.

 سیاست توسعه اكوتوريسم اعم از جذب اكوتوريست‌ بين‌المللي و یا رونق گردشگري داخلي از طريق روي‌آوري مردم به سفرهاي اكوتوريستي، نیاز به برنامه ریزی دارد. بر اساس اين برنامه ها، باید اهداف موردنظر براي توسعه اكوتوريسم درکشور معين شده و سپس سازمان‌هاي سياست‌گذار از طريق جلب مشاركت بخش خصوصي و داوطلب، در مسير تحقق اهداف مورد نظر شروع به فعاليت ‌كنند.

در حال حاضر اكوتوريسم چه از حيث جنبه‌هاي نظري و چه از نظر جنبه‌هاي اجرايي و عملياتي باید براي مديران و دست اندرکاران بخش گردشگری مورد توجه قرار گیرد.

به‌نظر مي‌رسد كه مديران سازمانهاي دست‌اندركار نيازمند اجراي برنامه‌اي هستند كه سطح آگاهی خود و كارشناسان را در اين زمينه ارتقا ‌دهد. در عين حال استفاده از مشاوران كارآمد و صاحب‌تجربه و داراي تحصيلات آكادميك مرتبط با اکوتوریسم قابل توصيه مي‌باشد.

کارشناسان اکوتوریسم در ایران معتقدند، مهمترین مشکل اکوتوریسم در کشور نبودن یک مدیریت واحد در زمینه فعالیت های اکوتوریستی است. سازمان میراث فرهنگی گردشگری و صنایع دستی باید با اطلاعات کافی و دقیق از قابلیتهای طبیعی در سطح کشور و شناساندن توانهای موجود  اکوتوریسم ایران به دنیا موفق به توسعه اکوتوریسم پایدار در جهت توسعه اقتصادی کشور شود.

                                

با تصویب مقرارت توسعه گردشگری در طبیعت اولین گام در زمینه تشکیل « کمیته ملی طبیعت گردی » در کشوربرداشته شد. این کمیته متشکل از کارشناسان خبره سه سازمان، میراث فرهنگی و گردشگری، سازمان حفاظت محیط زیست و سازمان جنگلها، مراتع وآبخیزداری می باشد که هدف اصلی آن تصویب واجرای مقررات مربوط به طبیعت گردی با رعایت  ظرفیت قابل تحمل برای  محیط زیست است. به نحوی که فشارهای ناشی از توریست بر ارکان محیط طبیعی تأثیر منفی نگذارد و امکان رشد اقتصادی را فراهم سازد.

بر طبق مقررات طبیعت گردی تصویب شده در کمیته ملی طبیعت گردی، اکوتوریسم عبارت است از: « بر آوردن تمنیات و تمایلات خردمندانه و انسانی گردشگران طبیعت در محیط طبیعی، فرهنگی و آموزشی و غیر مصرفی و به صورت پایدار و در حد ظرفیت قابل تحمل با حداقل تاثیرات منفی بر محیط طبیعی و فرهنگی تحت شرایط و ضوابطی که ضمن حفظ محیط زیست و فرهنگ بومی و ارزش های آن امکان رشد اقتصاد محلی را فراهم آورد.» این تعریف دغدغه های کارشناسان اکوتوریسم ایران را برای عملی شدن این قوانین به خوبی تأیید می کند.

ایران با دارا بودن رتبه پنجم جهان از نظر تنوع زیستی و اقلیمی و دارا بودن ویژگیهای منحصر به فرد طبیعی قابلیت فراوانی در زمینه توسعه اکوتوریسم و جذب گردشگر دارد. با توجه  به اینکه روستاها و جوامع محلی کشور ما از فرهنگ حساسی برخوردارند، نباید با ورود گردشگران طبیعت دچار آسیب شوند، به همین دلیل مسئولین باید زیر بناها را اصلاح کرده و فرهنگ سازی گسترده ای را همراه با برنامه ریزی آغاز کنند.

برخی از کارشناسان امرگردشگری معتقدند تماس جوامع ميزبان با اكوتوريست‌ها، سبب افزايش حساسيت اهالي نسبت به محيط زيست مي‌شود و سطح دانش و آگاهي جوامع، در اثر تماس با اكوتوريست‌ها افزايش مي‌يابد و درعين حال، بهبود وضعيت معيشتي اهالي و كسب درآمد اقتصادي ناشي از توسعه فعاليت‌هاي جهانگردي مانع از تعرض آنان به منابع طبيعي مي‌گردد و حتی به حفظ و نگهداری از این منابع تشویق می شوند. از دیگر نتایج اكوتوريسم، امكان‌سازي توسعه متوازن در سطح كشور است، زیرا اكوتوريست‌ها عمدتا با انگيزه‌هاي خاصي غير از تماس با جوامع شهري سفر مي‌كنند، توزيع منطقي‌تر فرصت‌ها و منابع نيز از دستاوردهاي توسعه اكوتوريسم‌ در كشور خواهد بود (کیا رستمی،1381). 

 

امکان سنجی جاذبه های اکوتوریستی در ایران

ایران به عنوان یکی از پنج کشور برخوردار از بیشترین تنوع اقلیمی در جهان مطرح می باشد ولی چه سهمی از مبلغ دو تریلیارد دلاری درآمد جهانگردی در سال 2020 را خواهیم داشت؟به پیش بینی «سازمان توریسم جهانی»1 حتی پایین ترین کشور درفهرست 20 کشور اول توریست پذیر جهان در سال 2020 افزون بر20 میلیارد دلار درآمد را از این صنعت کسب خواهد نمود و حد متوسط درآمد کشورهای توریست پذیر در فهرست 20 کشور اول جهان در این سال 50 میلیارد دلار خواهد بود. امکان سنجی جاذبه های اکوتوریستی در ایران و مقایسه آن با کشورهایی که محور صنعت گردشگری را در سرزمین خود، اکوتوریسم قرارداده اند نشان می دهد که دستیابی به در آمد 50 میلیارد دلاری در سال 2020 رﺅیای چندان غیر ممکنی نمی باشد.

قرن آینده در صنعت توریسم دوره اکوتوریسم است و بالاترین درصد رشد و توسعه این صنعت در بخش اکوتوریسم روی خواهد داد. در شرایط حاضر و با توجه به شفاف نبودن رویکردهای اساسی برای توسعه توریسم در ایران، پیش بینی بر مبنای حد بیست ساله ممکن نمی باشد. گذشته از این، اصولا امروزه، نگاره تدوین برنامه های جامع فراتر از دوره های پنج ساله برای مقیاس های ملی رد شده، زیرا یافته ها و دستاوردهای قطعی بیانگر آن است که هرگز نمی توان یک سرزمین را موضوع یک پروژه دراز مدت دانست و اغلب پیش فرضها، تا رسیدن به مقطع تعیین شده در طرح جامع دگرگون می شوند.

امکان سنجی جاذبه های توریستی ایران در جدول زیر نشان می دهد که متوسط درآمد ناشی از ورود هر اکوتوریست به کشور بین 1000 تا 1500 دلار می باشد که در بخشهای شکار، طبیعت درمانی و بیابانگردی به بالاتر از این مقدار نیز می رسد. به طور کلی اکوتوریسم به امکانات اقامتی و رفاهی کمتر و نیروی انسانی بیشتری نیاز دارد، لذا جهت گسترش اکوتوریسم کمتر از دیگر شاخه های توریسم به افزایش سامانه های زیر بنایی همچون جاده، هتل و مراکز تفریحی نیاز داریم. در مقابل هر پنج اکوتوریست ورودی به کشور یک فرصت شغلی ایجاد می شود و شاخص دولت برای ایجاد هر فرصت شغلی تازه که از طریق گسترش اکوتوریسم بوجود می آید نیازمند 50 میلیون ریال سرمایه گذاری است.

از رویکردهای اساسی برای گسترش اکوتوریسم پایدار، تأمین اعتبارات لازم در جهت حفظ میراث طبیعی و فرهنگی و محیط زیست در کشور است که به درستی نمی توان به ارزیابی ارزشهای ریالی در استفاده از قابلیت های طبیعی و جاذبه های اکوتوریستی برای حفظ محیط زیست پرداخت. به هر حال ورود یک میلیون و پانصد هزار اکوتوریست و ایجاد سیصد هزار فرصت شغلی به عوامل زیر بستگی دارد.

 1- ارائه تسهیلات بین المللی گسترده و کافی جهت معرفی جاذبه های طبیعی ایران

 2- ارائه تسهیلات اداری برای سهولت در ورود اکوتوریست به ایران

 3- ایجاد یک شبکه از بلدهای محلی در سراسر کشور جهت راهنمایی اکوتوریست ها

 4- ارائه تسهیلات ویژه برای دفاتر خدماتی– مسافرتی فعال در زمینه اکوتوریسم

 5- انجام فعالیتهای پژوهشی گسترده جهت امکان سنجی چشم اندازهای طبیعی ایران

 6- طرح دانشنامه جامع اکوتوریسم ایران بر اساس قابلیت های اکوتوریستی در کشور

 7- ایجاد شرکتهای سرمایه گذاری در زمینه بهره برداری از قطب های اکوتوریستی کشور