اصول و مفاهیم دستیابی به اکوتوریسم موفق

گردشگری، امروزه یکی از مسایل مهم و موثر اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی است. توسعه اکوتوریسم به عنوان یکی از پر جاذبه­ترین انواع گردشگری علاوه بر پیامدهای اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی، آثار محیط زیستی قابل توجهی نیز می­تواند داشته باشد. این آثار در صورت عدم دقت نظر، عدم تدوین و انجام اقدامات پیشگیرانه در قالب راهبردها، استانداردها و ارزیابی­های مستمر، پیامدهای تخریبی بسیاری در محیط­های انسانی و طبیعی خواهند داشت و موجب ناپایداری محیطی و در نهایت ناپایداری اکوتوریسم خواهند شد. در عین حال اکوتوریسم می­تواند به عنوان ابزاری مناسب در جهت توریسم پایدار نقش جهانی و یا محلی داشته باشد. علی‏رغم آن اکوتوریسم امروزه اغلب به درستی جهت­دهی نشده و عمدتاً به گونه­ای تعریف شده است که عملا از استانداردهای بحث شده در این مقاله برای نیل و موفقیت در فرآیند پایداری فاصله دارد. به عنوان مثال، لزوم مشارکت مردم محلی و حفظ رضایت آن­ها در انجام فعالیت­های توریستی از الزامات موثر برای نیل به هدف توریسم پایدار است. همچنین سیاست­های توریسمی اتخاذ شده باید به کیفیت تجربه­ی بازدیدکننده و یکپارچگی محل توجه کنند و تنها به بازاریابی و تعداد بالای بازدیدکنندگان توجه نکنند. هدف از ارایه­ی مقاله­ی حاضر، توضیح، تفسیر و تفکیک مفاهیم مربوط به توریسم و اکوتوریسم و هم­چنین ارایه برخی از اصول و خط مشی­های الزامی جهت دستیابی به اکوتوریسم پایدار است

امروزه از برخی نظرها توریسم یک تهدید مهم برای تنوع فرهنگی و زیستی است، اما در برخی از کشورها افزایش اهمیت اقتصادی آن مورد توجه بیش‏تری واقع شده است. با توجه به انبوه رو به ازدیاد گردشگران و سودمندی­های اقتصادی توریسم، بدیهی است اگر گردشگری به طور صحیح انجام نشود، منجر به خطراتی خصوصاً در مناطق بکر و محیط­های شکننده خواهد شد و در نهایت منتج به ناپایداری صنعت گردشگری می‌شود.

در عین حال اکوتوریسم به عنوان یکی از پر جاذبه­ترین انواع گردشگری و توریسم، پتانسیل ایجاد اثرات مثبت اجتماعی و محیط زیستی را دارد و بنابراین ممکن است بتواند به عنوان ابزاری برای نیل به پایداری توریسم بکار گرفته شود. اکوتوریسم اغلب نسبت به بخش­های دیگرِ صنعت توریسم کاملا متفاوت عمل می­کند، زیرا بر اساس مفاهیم توسعه پایدار که عبارتند از: حفاظت از مناطق طبیعی، آموزش بازدیدکنندگان با توجه به توان محیط و منفعت مردمان محلی تعریف شده است (1 و 2).

گستره­ی وسیعی از تجار، دولت، سازمان­های غیردولتی و جوامع محلی در فعالیت­های توریستی شرکت دارند. اما اکوتوریسم سهم بیش‏تری از جوامع محلی در بازار توریسم را به همراه دارد. با وجود اینکه جهانی شدن، کنترل اقتصاد محلی را به مقدار زیادی دشوار ساخته است، اکوتوریسم تمایل دارد این گرایش را با تعامل بین تجار و جوامع محلی معکوس کند. ایجاد فرصت­هایی برای مشارکت جوامع روستایی در اکوتوریسم توجه زیادی را به خود معطوف کرده است. در عین حال، مردم محلی باید از تمام عواقب احتمالی توسعه­ی اکوتوریسم آگاهی پیدا کنند و درخصوص توسعه­ی گردشگری منطقه موافقت خود را رسماً اعلام کنند (1). این مقاله مقدمه‌ای کوتاه از توریسم به همراه نگاهی به پیشرفت صنعت توریسم در دهه­ی اخیر و آنچه که لازم است تا این صنعت در آینده پایدار بماند را ارایه می­کند. در ادامه   با تاکید بیش‏تری بر روی مفهوم اکوتوریسم، برخی از اصول و خط مشی­های الزامی جهت موفقیت به دستیابی به اهداف اکوتوریسم ارایه شده است.

مفهوم واژه توریسم

گردشگری معادل فارسی و کاملاً دقیق واژه Tourism در زبان­های انگلیسی، فرانسه و آلمانی است و گاهی به غلط در زبان فارسی بصورت جهانگردی ترجمه شده است. ریشه این واژه از اصطلاح Tornus یونانی و لاتین گرفته شده که یکی از معانی آن گردش کردن و یا گشتن است و با پسوند Ism یا "گری" بصورت اسم مصدر Tourism یا گردشگری در آمده است (2).

اصطلاح توریست از قرن نوزدهم معمول شده است. در آن زمان اشراف­زادگان فرانسه باید برای تکمیل تحصیلات و کسب تجربه­های لازم زندگی، اقدام به مسافرت می­نمودند. این جوانان در آن زمان توریست نامیده می­شدند و بعدها در فرانسه این اصطلاح در مورد کسانی به کار می­رفت که برای سرگرمی، وقت­گذرانی و گردش به فرانسه سفر می­کردند و در گذر زمان با تعمیم بیش‏تر به کسانی اطلاق می­شد که اصولاً به این منظور به سفر می­رفتند. کم­کم کلمه توریست   به بعضی زبان­های دیگر نیز وارد شد و از آن واژه توریسم بوجود آمد. از همان زمان توریسم و توریست به بعضی از مسافرت­ها و مسافرینی گفته می­شود که هدف آن­ها استراحت، گردش، سرگرمی و آشنایی با مردم بود و نه کسب درآمد و اشتغال به کار (3).

واژه جهانگردی به سبب این که در معنی خود عبور از مرزهای سیاسی و سفر به دیگر کشورها را تداعی می­کند، نمی­تواند معنی کامل توریسم را ادا نماید (4). توریست­ها به دو گروه توریست­های خارجی و توریست­های داخلی تقسیم می­شوند و بنابراین واژه جهانگرد بیش‏تر در تعریف توریست­های خارجی کاربرد دارد. درصورتی­که توریست­های داخلی نیز باید در واژه گزینی فارسی کلمه توریست گنجانده شود. از این رو واژه گردشگر رساتر از واژه جهانگرد بوده و گویای اصطلاح توریست است (5).

تعریف توریست یا گردشگر

در شناخت توریست یا گردشگر تعاریف مختلفی از سوی سازمان­ها و افراد مختلف ارایه شده است که ذیلاً به بخشی از آن اشاره می­گردد.

واژه توریسم، به مجموعه مسافرت­هایی گفته می­شود که بین مبدأ و مقصد با انگیزه­های استراحتی، تفریحی، تفرجی، ورزشی، دیداری، تجاری، فرهنگی و یا گذران اوقات فراغت انجام می­گیرد و در آن شخص توریست در مقصد اشتغال و اقامت دایم ندارد (2). در سال 1925 کمیته مخصوص آمارگیری مجمع ملل، افراد زیر را توریست شناخت:

1)    کسانی که برای تفریح و دلایل شخصی با مقاصد پزشکی و درمانی سفر می­کنند.

2)    کسانی که برای شرکت در کنفرانس­ها، نمایشگاه­ها، مراسمات مذهبی، مسابقات ورزشی و از این قبیل به کشورهای دیگر سفر می­کنند.

3)    کسانی که به منظور بازاریابی و امور بازرگانی مسافرت می­کنند.

4)    افرادی که با کشتی مسافرت می کنند و در بندری در مسیر راه تا 24 ساعت اقامت می­نمایند (5).

در سال 1937 نیز کمیته ویژه‌ای در رم جهت بررسی پاره‌ای از مسایل صنعت توریسم تشکیل گردید و تعریفی به این شرح از توریست ارایه داد (5): «افرادی که در یک دوره 24 ساعته یا بیش‏تر به یک کشور خارجی سفر می­کنند، توریست خوانده می­شوند».

این کمیته مسافرت­های زیر را به عنوان حرکت­های توریستی به شمار آورد:

1)    افرادی که جهت خوش گذرانی، دلایل شخصی و یا مسایل بهداشتی به مسافرت می­روند.

2)    افرادی که برای شرکت در کنفرانس­ها مسافرت می­کنند.

3)    افرادی که جهت انجام کارهای بازرگانی مسافرت می­کنند.

4)    افرادی که به یک گردش دریایی می­روند.

بر اساس تعریفی از سازمان ملل که بنا بر پیشنهاد کنفرانس بین­المللی جهانگردی رم ارایه گردیده؛ توریست یا بازدیدکننده موقت کسی است که به منظور تفریح، استراحت، گذران تعطیلات، بازدید از نقاط دیدنی، انجام امور پزشکی، درمانی و معالجه، تجارت، ورزش، زیارت، دیدار از خانواده، مأموریت و شرکت در کنفرانس­ها به کشوری غیر از کشور خود سفر می­کند؛ مشروط بر اینکه حداقل مدت اقامت او از 24 ساعت کمتر و از 3 ماه بیشتر نبوده و کسب شغل و پیشه هم مد نظر نباشد (6).